POZNAJ ZABYTKI SWOJEGO MIASTA, SWOJEJ GMINY
CMENTARZ BITEWNY W SOKOŁOWIE
Sokołowo, ul. Bitwy pod Sokołowem, bez numeru.

Na polach Sokołowa, 2 maja 1848 r., doszło do bitwy pomiędzy polskimi powstańcami dowodzonymi przez Ludwika Mierosławskiego a wojskiem pruskim pod dowództwem generała Hirschfelda. Bitwa rozpoczęła się około godziny 16.00, gdy Prusacy zajęli folwark w Sokołowie. […] Około 20.00 gen. Hirschfeld, widząc przewagę liczebną oddziałów powstańczych, zarządził odwrót w kierunku Gniezna. Obecnie bitwę pod Sokołowem uznaje się za najkrwawszą w całej wielkopolskiej Wiośnie Ludów. Podczas bitwy po stronie polskiej poległo niemal 300 osób. Straty pruskie były dużo mniejsze, zginęło bowiem około 50 żołnierzy.
Większość poległych podczas bitwy sokołowskiej pochowano na polu przekazanym przez hr. Edwarda Ponińskiego na cele cmentarne. Jeszcze jesienią 1848 r. stanął tutaj pomnik. Był to granitowy głaz narzutowy, dociosany. Na jego płaszczyźnie wykuto symbole, do których dał wskazówki Cyprian Kamil Norwid […].

Ostatecznie na kamieniu znalazły się pług kolaśny i miecz. Kamień zaś ustawiono na małym kopczyku. W latach 1906-1907 sumptem majętności wrzesińskiej głaz ociosano do mniejszych rozmiarów, obudowano blokiem cementowym, natomiast całość konstrukcji powiększono. Za materiał posłużył cement i beton. Cokół ustawiono na dwóch betonowych stopniach. Na podstawie umieszczono głaz (tę część już ociosaną). Zwieńczono to gzymsem. Na cokole wykonano podobiznę pługa z mieczem, tak jak poprzednio. Na cokole umieszczono betonowy postument z napisem: POLEGŁYM POD WRZEŚNIĄ DNIA 2go MAJA 1848. Projekt pomnika wykonał najprawdopodobniej wrzesiński architekt Ksawery Stelmachowski. Teren wokół obsadzono krzewami. Przy kopczyku ustawiono 3 stopnie z kamienia łupanego. W 1925 r. pomnik został przesunięty 5 m w kierunku wschodnim i ustawiony na nowym kopczyku, podwyższonym do 2,5 m. Przy okazji odnowiono cokół i postument. Teren cmentarza opłotowano. W latach 1926-1927 wykonano stylowe opłotowanie z bramą żelazną.

Podczas okupacji, wiosną 1940 r., Niemcy przystąpili do zlikwidowania pomnika. Po zdemontowaniu obelisk został zakopany w ziemi (ukryty pod gruzami) przez robotników wykonujących to zadanie i tym sposobem uratowany. Kurhan został całkowicie zrównany, ogrodzenie rozebrane, podmurówka rozbita, zaś bramę zabrał Niemiec – kowal z Sobiesierni.

W kwietniu 1945 r. pomnik powrócił na swoje miejsce. Pracę nadzorował architekt Hieronim Piotr z Wrześni. Ustawiono go na 5-stopniowej podmurówce z cementu. Nie przywrócono już gzymsu, gdyż uległ zniszczeniu przy rozbiórce. W 1961 r. usypano obecny 5-metrowy kopiec, na którym ustawiono postument umocowany do szerokiej platformy z kamienia, zakończony kwadratowym, betonowym, fundamentem. W nim przygotowano skrytkę, do której złożono prochy kosynierów (które wcześniej znajdowały się w mogile pod pomnikiem). Skrytkę zamknięto płytką ze sztucznego marmuru z napisem: Prochy Kosynierów poległych w Sokołowie 2 V 1848 przeniesiono 1 IX 1961 r. Cały teren otoczono murkiem z bramą i furtkami.

Pomnik odnowiono w 1996 r. z funduszy przekazanych przez wojewodę poznańskiego. W 2013 r., dzięki funduszom ze środków wojewody wielkopolskiego, odrestaurowano kurhan i pomnik oraz odbudowano bramę na cmentarz. 13 maja 2013 r. pod kurhanem uroczyście pochowano szczątki 25 powstańców ekshumowanych z terenu folwarku sokołowskiego.
Cmentarz bitewny stanowi własność Gminy Września. Jest cmentarzem wojennym, nad którym nadzór sprawuje wojewoda wielkopolski. Obiekt ujęty jest także w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Wrzesnia pod nr 41.07. Podlega ochronie prawnej jako cmentarz wojenny i zabytek.

(cytowane fragmenty: S. Mazurkiewicz, Historia mogił sokołowskich, w: Ekshumacja szczątków poległych w bitwie pod Sokołowem w 1848 roku, w: „Museion Wrzesiński”, z. III, Wrzesnia 2013.)