Historia Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich

Pierwsze myśli o zorganizowaniu we Wrześni muzeum upamiętniającego słynny strajk szkolny z 1901 r. zrodziły się w dwudziesta rocznicę pamiętnych wydarzeń. Starosta wrzesiński wzywał odezwą mieszkańców powiatu do składania darów: "W szkole powszechnej we Wrześni urządzona została ubikacja muzealna, której celem jest przechowywanie zabytków starożytności znalezionych w naszym powiecie, a które w prywatnych przechowywane domach niszczeją, a będąc nieprzystępne szerszej publiczności nie wypełniają celu kształcenia (...) w wielkiej mierze chodzi przeważnie o zbieranie pamiątek narodowych z czasów naszej niedawnej przeszłości, z czasów walk politycznych i orężnych"¹.
     
Społeczność wrzesińska żywo zareagowała na apel. Początkowo obok działu historycznego zamierzano utworzyć dział numizmatyczny, w którym miał się znaleźć "zbiór pieniędzy papierowych rożnych państw i pieniędzy wojennych namiastkowych"². Początkowo składane w darze eksponaty to właśnie banknoty i bony.

Inicjatywa ograniczyła się jednak tylko do gromadzenia zbiorów. Kryzys gospodarczy z początku lat trzydziestych osłabił dążenia do utworzenia muzeum. Problemem było też to, że budynek dawnej szkoły, w którym miałoby znajdować się muzeum od 1903 r. był własnością prywatną³.

Ponowne działania rozpoczęły się w 35 rocznicę Strajku Dzieci Wrzesińskich. W głównej mierze przyczynił się do tego znany we Wrześni działacz kulturalny i wydawca - Andrzej Prądzyński. W "Wiciach Wielkopolskich", miesięczniku poświęconym kulturze i sztuce, poruszył kwestię muzeum, wyrażając tym samym opinię dużej części wrzesińskiego społeczeństwa.

Magistrat miejski wszczął starania o wykupienie z prywatnych rąk budynku dawnej Katolickiej Szkoły Ludowej przy ulicy Kościelnej od Niemca Pergmana. W 1936 r. Miejska Kasa Oszczędności zaoferowała właścicielowi budynku, który popadł w kłopoty finansowe większą pożyczkę na dogodnych warunkach przy zarezerwowaniu sobie prawa przejęcia budynku na poczet długu⁴.
 
Pocztówka, Budynek Katolickiej Szkoły Ludowej we Wrześni (1903 r.), wyd. nieznany.
Sam budynek dawnej Katolickiej Szkoły Ludowej został wybudowany w 1790 r. Znajdował się w rękach prywatnych. Po zajęciu Wrześni w 1793 r. przez Prusacy przejęli placówkę szkolną. W 1837 r. z pieniędzy pochodzących z kar nałożonych na mieszkańców powiatu za udział w powstaniu listopadowym władze pruskie wykupiły budynek od prywatnych właścicieli. W 1840 r. korzystając ze środków rządowych nadbudowano piętro z poddaszem. Po upadku powstań narodowych piwnice szkoły służyły jako przejściowy areszt dla uczestników powstań Wiosny Ludów 1848 r. i powstania styczniowego 1863-64 r. W czasie trwania strajku szkolnego w ramach tzw. "Hebungspolitik" wybudowano nowy budynek szkolny (dzisiejsza Szkoła Podstawowa Nr 1), zaś stary sprzedano w prywatne ręce⁵.

Mimo propozycji Miejskiej Kasy Oszczędności wobec właściciela miasto nie mogło odzyskać budynku. Pozyskiwane eksponaty miasto zaczęło gromadzić w jednym z odnowionych pokoi w ratuszu. Specjalnie na ten cel zamówiono gabloty i szafki⁶. Apel burmistrza Sołtysiaka o przekazywanie darów dla tworzącego się muzeum nie pozostał bez echa. Burmistrz nawoływał o składanie "wszystkiego tego co ma z miastem Wrześnią, jego historią, kulturą i sztuką łączność i związek". Listy ofiarodawców i składanych przedmiotów zamieszczano w lokalnej prasie - "Orędowniku Wrzesińskim"⁷.

Przedsięwzięcie wspierało wielu obywateli miasta, zwłaszcza nauczyciele. "Orędownik Wrzesiński" pisał, że muzeum przybiera realne kształty i, że "turyści przybywający do Wrześni tam znaleźć będą mogli to, czego przede wszystkim w mieście naszym szukają: pamiątki i dokumenty Sprawy Wrzesińskiej"⁸.

Muzeum Regionalne we Wrześni otrzymało od osób prywatnych wiele litografii, fotografii i pocztówek. Z Archiwum Państwowego w Poznaniu przekazano prawdopodobnie w depozyt stare statuty i przywileje cechowe oraz różne inne dokumenty⁹.

Władze miejskie planowały dalszy rozwój placówki muzealnej. W budżecie uwzględniano wydatki związane z działalnością muzeum: "na dalsze urządzanie muzeum miejskiego w ratuszu przeznacza się w latach: 1937/38 - 140 zł, 1938/39 - 250 zł, 1939/40 - 250 zł"¹⁰.

Zamierzenie władz miejskich zniweczył niemiecki najeźdźca we wrześniu 1939 r. Hitlerowski agresor 10 września 1939 r., kiedy wkroczył do miasta dokonał zniszczenia zgromadzonych w ratuszu eksponatów muzealnych, szczególnie dotyczących Wiosny Ludów i Strajku Dzieci Wrzesińskich.

Po zakończeniu II wojny światowej powołanie do życia muzeum stało się trudnością. Zniszczenie wojenne w dziedzinie materialnej i dóbr kultury były szczególnie dotkliwe. Animacją życia kulturalnego zajął się Powiatowy Oddział Informacji i Propagandy. Następnie zadania te przejął Referat Kultury Starostwa Powiatowego. Jedną z pierwszych powojennych uroczystości było 50-lecie strajku szkolnego w 1951 r. Wyremontowano wówczas budynek dawnej szkoły ludowej, przeznaczonej wtedy na internat Zasadniczej Szkoły Zawodowej. Na frontonie budynku w miejscu tablicy pamiątkowej z 1926 r. umieszczono nową¹¹. W pomieszczeniach na parterze urządzono wystawę dokumentów i książek dotyczących Wiosny Ludów i Strajku Dzieci Wrzesińskich. Podczas uroczystości władze kuratorium szkolnego obiecały zorganizować placówkę muzealną. Tak się jednak nie stało.

W 1955 r. podczas obchodów 50-tej rocznicy Walk Rewolucyjnych i Strajków Szkolnych dr Ludwik Gomolec przygotował wystawę dotyczącą ogólnej problematyki strajków szkolnych. Wystawę ulokowano w dwóch pokojach w budynku dawnej Katolickiej Szkoły Ludowej jako Izbę Pamiątkową Strajków Szkolnych¹².

W 1957 r. powstało we Wrześni Koło Polskiego Towarzystwa Historycznego. Jego statutowym celem było "gromadzenie i opracowywanie materiałów związanych z całokształtem historii, kultury i sztuki oraz folkloru wrzesińskiego"¹³. Dzięki staraniom koła, a w szczególności Antoniego Ciszaka w 1961 r. rozszerzono powierzchnię Izby Muzealnej. Zapoczątkowało to stopniowe tworzenie się Muzeum Regionalnego. Dwa lata później przeniesiono internat ZSZ do nowego budynku. Historyczną szkołę adaptowano na Muzeum i Bibliotekę¹⁴.

Muzeum Regionalne im. Dzieci Wrzesińskich uroczyście zostało otwarte 29 maja 1966 r. Pierwszym kustoszem został Antoni Ciszak, działacz kultury i miłośnik historii regionalnej. Placówka swoją działalność oparła o Statut z 1 XII 1965 r. W muzeum wyodrębniono działy dotyczące walk narodowowyzwoleńczych (Wiosna Ludów, Powstanie Styczniowe, Strajk Szkolny, Powstanie Wielkopolskie), archeologia, etnografia i kultura materialna¹⁵.

Budynek, w którym mieści się Muzeum Regionalne, decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków 10 września 1974 r. został wpisany do rejestru zabytków województwa poznańskiego.

W 1975 r. powiększono powierzchnię muzeum. Mimo tego nadal brakowało pomieszczeń. Sale wystawowe były zbyt małe, a pomieszczenia archiwum, biblioteki i magazynu niewłaściwe. W 1977 r. kustoszem muzeum został Janusz Lenartowicz, za którego w latach 1984-1989 przeprowadzono remont i rozbudowę budynku, którego stan pogarszał się coraz bardziej w wyniku obciążeń zbiorami Biblioteki Publicznej, mieszczącej się na piętrze. Wojewódzki Konserwator Zabytków zdecydował o podjęciu remontu i jednocześnie o rozbudowie budynku, nawiązując przy tym architekturą do zabytkowego otoczenia¹⁶. W wyniku rozbudowy muzeum powiększyło się o niewielkie pomieszczenia administracyjne. W 1990 r. muzeum posiadało w swoich zbiorach 1700 muzealiów oraz trzy sale ekspozycyjne. W 1991 r. dokonano kolejnego remontu i reorganizacji muzeum. Biura znalazły miejsca w nowej części budynku. Dzięki temu powiększono ekspozycję o dwie sale.

W 1993 r. przeprowadzono reorganizację Muzeum i nadano mu nowy statut. W 1994 r. nowym dyrektorem została Hanna Bachorz. W tym samym roku dawny magazyn został przeniesiony na poddasze, a pomieszczenie zamieniono na sale wystaw czasowych. W latach 2000-2001 przeprowadzono remont elewacji oraz założono kotłownię gazową. Zmieniono także wystrój ekspozycji stałej¹⁷.

W 2007 r. dyrektorem muzeum został Sebastian Mazurkiewicz. W tym też roku muzeum po raz pierwszy włączyło się Europejską Noc Muzeum oraz Dni Dziedzictwa Narodowego. Na dziedzińcu muzeum założono wykop i przeprowadzono badania archeologiczne, których owoce przedstawiono na wiosnę 2008 r. na wystawie w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu.

Pobierz w wersji .pdf

---

Przypisy:
¹ - "Orędownik Wrzesiński", nr 64, z 13 VIII 1921 r.
² - "Orędownik Wrzesiński", nr 75, z 23 X 1921 r.
³ - Sebastian Mazurkiewicz, Archiwum Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni, referat wygłoszony na Ogólnopolskim Zjeździe Studentów Archiwistyki w 1998 r. w Lublinie, s. 2.
⁴ - AMRW, pismo sygn. AK II-1.
⁵ - Urszula Długosz, Działalność oświatowa Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni, Poznań 1998, mps mgr Wydz. Studiów Edukacyjnych UAM, w zbiorach bibliotecznych MRW, sgn. 055, s. 25-26.
⁶ - "Orędownik Wrzesiński", nr 39 z 2 IV 1938 r.
⁷ - Np. Dla Muzeum Regionalnego złożyli:
(...) W.P. Major Lutomski (...), zdjęcie pamiątkowe procesu o sprawę wrzesińską (.) W.P. Bronisława Matuszewska: 10 pocztówek i list z lat 1901/02 (...) W.P. Włosik: 4 zdjęcia drewnianych kościołów - zabytków z powiatu wrzesińskiego (...) itd. - "Orędownik Wrzesiński", nr 54 z 10 V 1938 r.
⁸ - "Orędownik Wrzesiński", nr 85 z 14 VII 1938 r.
⁹ - AMRW, pismo sygn. AK-III.
¹⁰ - AMRW, Dokumenty dotyczące budżetu miasta na lata 1937-1940, bez sygn.
¹¹ - Urszula Długosz, Działalność oświatowa Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni, Poznań 1998, s. 29.
¹² - Urszula Długosz, Działalność oświatowa Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni, Poznań 1998, s. 31.
¹³ - Ziemia Wrzesińska, red. Janusz Deresiewicz, Września 1978, s. 372.
¹⁴ - AAP, Sprawozdanie z działalności Komitetu Frontu Jedności Narodowej za okres 1 I - 31 VII 1966 r.
¹⁵ - AMRW, Statut Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni z 28 XI 1965 r.
¹⁶ - Sebastian Mazurkiewicz, Archiwum Muzeum Regionalnego im. Dzieci Wrzesińskich we Wrześni, referat wygłoszony na Ogólnopolskim Zjeździe Studentów Archiwistyki w 1998 r. w Lublinie, s. 3.
¹⁷ - Hanna Bachorz, W III Rzeczypospolitej, w: Września. Historia miasta, praca zbiorowa, red. Marian Torzewski, Września 2006, s. 404.